Τα τοπωνύμια των δήμων της Αττικής και οι ρίζες τους

Η αλματώδης πληθυσμιακή αύξηση στο Νομό Αττικής τα τελευταία 150 χρόνια μετέτρεψε μέσα σε ελάχιστο διάστημα απομακρυσμένες περιοχές, υψώματα, χωράφια, κτήματα αρχικά σε οικισμούς και εν συνεχεία σε χωριά, κωμοπόλεις και, τέλος, σήμερα σε πολύβουους δήμους, δημιουργώντας την ανάγκη ονοματοδοσίας τους.
Οι ονομασίες δίνονταν συνήθως με αναδρομές στο πλούσιο ιστορικό παρελθόν της Αττικής στα αρχαία και στα μεσαιωνικά χρόνια της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας.
Αρκετά συνηθισμένες είναι οι ονομασίες που δίνονταν από τους μεγαλοκτηματίες που κυριαρχούσαν παλαιότερα σε αυτές τις περιοχές ή από τους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εκεί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Σήμερα θα ανιχνεύσουμε την ιστορία μόνο κάποιων από τους πολλούς αττικούς δήμους, αφήνοντας παραπονεμένους τους περισσότερους…
Είναι βέβαιο ότι οι περισσότεροι όχι μόνο αγνοείτε την περιοχή Μαγκουφάνα, αλλά πιθανότατα το μη ελκυστικό όνομά της θα σας κάνει να… μη θέλετε να τη γνωρίσετε.
Η προέλευση της ονοματοδοσίας είναι ουσιαστικά άγνωστη, αφού μόνο εικασίες υπάρχουν γι’ αυτήν.
Πιθανότερη είναι η θεωρία ότι εκεί βρίσκονταν τα κτήματα της βυζαντινής οικογένειας Μαγκαφά, ενώ άλλοι αναφέρουν πως εκεί έμενε τα πρώτα χρόνια μετά την Επανάσταση για να θεραπευθεί από τη φυματίωση κάποια Αννα, η οποία όμως έμεινε «μαγκούφα» αφήνοντας το όνομά της στην περιοχή.
Αρχικά, το χωριό εντάσσεται στο Δήμο Αμαρουσίου, μετά γίνεται κοινότητα, το 1960 μετονομάζεται σε Πεύκη ενώ η αυτονόμησή της ολοκληρώνεται μόλις το 1982 όταν μετατρέπεται σε δήμο.

 

Ο προπολεμικός οικισμός του Αιγάλεω, όταν ακόμα είχε την ονομασία Νέες Κυδωνίες.

Ο Κορυδαλλός αποτελεί μία από τις περιπτώσεις που η ονομασία μιας περιοχής ταξιδεύει μέσα στο χρόνο για να επιστρέψει στο αρχικό τοπωνύμιο που είχε χιλιάδες χρόνια πριν.
Η ευρύτερη περιοχή του σημερινού Κορυδαλλού είχε το ίδιο όνομα στην αρχαιότητα, το οποίο χάνεται στην πορεία του χρόνου για να εμφανιστεί την εποχή της Τουρκοκρατίας με την ονομασία Κουτσικάρη, που δεν ήταν τίποτα άλλο παρά το επώνυμο του δημάρχου Αθηναίων, φαρμακοποιού και μεγαλοκτηματία της περιοχής Εμμανουήλ Κουτσικάρη. Το 1934 η… τάξη αποκαθίσταται και η περιοχή επανέρχεται στην αρχαϊκή ονομασία της που διατηρεί μέχρι σήμερα.

 

Οι πρόχειροι καταυλισμοί Μικρασιατών προσφύγων εξελίχθηκαν σε κοινότητες που, πολλές φορές, έδωσαν νέο τοπωνύμιο στις περιοχές αυτές.

Παρότι από το 1957 η ονομασία της έχει… μεταμορφωθεί σε Μεταμόρφωση, το προγενέστερο όνομα, Κουκουβάουνες, διατηρεί ακόμα τη δυναμική του.
Για το πώς το απέκτησε, η απάντηση είναι ότι στην αρχαιότητα η περιοχή ήταν γνωστή ως Γλαύκεια, επειδή εκεί υπήρχαν πολλές κουκουβάγιες.
Η δεύτερη θεωρία λέει ότι προήλθε από ένα είδος σταφυλιού, ονόματι κουκούβα, που ευδοκιμούσε εκεί, αλλά δείχνει πιο αδύναμη.
Ο Αυλώνας είναι από τις περιοχές που διατηρούν διαχρονικά το νόημα της ονομασίας τους, μόνο που εδώ αυτή διαφοροποιείται ανάλογα με τη… μετάφραση.
Στην αρχαιότητα λέγεται Αυλών, που σημαίνει πέρασμα, στη Φραγκοκρατία μεταφράζεται στο λατινικό Σάλεσι ή Σαλισάτι, που σημαίνει πάλι πέρασμα, ενώ στην Τουρκοκρατία προστίθεται η λέξη «κακό», αφού λόγω των υψωμάτων αποτελεί ορμητήριο επαναστατών, με αποτέλεσμα κάθε πέρασμα των κατακτητών από εκεί να εγκυμονεί πολλούς κινδύνους.
Στις 26 Σεπτεμβρίου 1925 γίνεται η μάχη στο Κακοσάλεσι, στην οποία οι ελάχιστοι κάτοικοι του χωριού, οπλισμένοι με πέτρες και ξύλα, τρέπουν σε φυγή 400 Τούρκους στρατιώτες που έρχονται από τη Χαλκίδα. Το 1927 η τότε κοινότητα ξαναπαίρνει την ονομασία που είχε στην αρχαιότητα.

 

Οταν ακόμα το λεωφορείο έφτανε στη Μαγκουφάνα και όχι στην Πεύκη.

Μπορεί το Κατσιπόδι να μην ακούγεται ιδιαίτερα ελκυστικό για ονομασία περιοχής, αλλά από αυτό δημιουργήθηκαν δυο σημερινοί δήμοι της Αττικής, η Δάφνη και ο Αγιος Δημήτριος.
Η πιθανότερη εκδοχή για την προέλευσή του είναι από τα κτήματα της οικογένειας Κατσιπόδη που υπήρχαν παλαιότερα στην περιοχή.
Σε κάθε περίπτωση, από το Κατσιπόδι αποσπάται το 1928 το Μπραχάμι (όνομα που ίσως προκύπτει από Εβραίο κτηματία της περιοχής), το οποίο το 1942 «μετατρέπεται» σε Αγιο Δημήτριο, ενώ το 1951 το υπόλοιπο τμήμα μετονομάζεται σε Δάφνη. Πιθανόν, το τελευταίο όνομα να προκύπτει από την αγάπη του δημάρχου της εποχής Ηλία Πετροπουλέα για τον τόπο καταγωγής του (Δάφνη Λακωνίας).

 

Η Αθήνα το 1865, όταν οι περισσότεροι σημερινοί δήμοι ήταν ακόμα κτήματα και χωράφια.

Ο Ταύρος ονομαζόταν Παλαιά Σφαγεία, λόγω των σφαγείων που λειτουργούσαν εκεί μέχρι το 1915, ενώ οφείλει τη σημερινή του ονομασία στους πρώτους πρόσφυγες που φτάνουν στην περιοχή, προερχόμενοι από την οροσειρά του Ταύρου στη Μικρά Ασία.
Το διπλανό Μοσχάτο ήταν ξακουστό στην αρχαιότητα για τους εκτεταμένους αμπελώνες που υπήρχαν εκεί μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, όπου ευδοκιμούσε μια ποικιλία σταφυλιού που τελικά ονομάτισε όλη την περιοχή.
Το 1934 ο Δήμος Αιγάλεω αποκτά τη σημερινή του ονομασία που στηρίζεται στην παρουσία στην περιοχή του ομώνυμου όρους, απ’ όπου ο Ξέρξης είχε παρακολουθήσει τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Πριν από το 1934 η περιοχή είχε διάφορες ονομασίες, όπως Μπαστάρδι (πιθανόν ιταλικής προέλευσης), Μπαρουτάδικο (λόγω της εκεί παρουσίας εργοστασίου πυρομαχικών) και Νέες Κυδωνίες (λόγω της μετεγκατάστασης εκεί προσφύγων από την ομώνυμη περιοχή της Μικράς Ασίας).
Η Μικρά Ασία αποτελεί τη μήτρα για πολλές ονοματοδοσίες περιοχών της Αττικής και, φυσικά, όλης της χώρας. Ετσι, έχουμε τη Νέα Σμύρνη, τη Νέα Χαλκηδόνα, τη Νέα Φιλαδέλφεια, τη Νέα Ερυθραία κ.λπ.
Το Μαρούσι αποτελεί έναν από τους πρώτους δήμους του νεοελληνικού κράτους, αφού ιδρύεται μόλις το 1836 και παίρνει το όνομα που είχε και στην αρχαιότητα, Δήμος Αμαρύσιων, από τη λατρεία της θεάς Αρτέμιδος που έφτασε στην περιοχή από την Αμάρυνθο της Εύβοιας (Αρτεμις η Αμαρυνθία).
Κάποιες περιοχές διατηρούν αναλλοίωτη από την αρχαιότητα την ονομασία τους, με μικρές αλλαγές: Ελευσίς (Ελευσίνα), Ωρωπός, Ραφήνα, Σταμάτα, Δεκέλεια, Αλιμος, Πειραιάς, Αθήνα, ενώ υπήρχαν και κάποιες γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, όπως η αρχαία Εκάλη, που περιλάμβανε και τις σημερινές περιοχές Ροδόπολη, Δροσιά, Σταμάτα.

Ο αρχαίος Χολαργός που ήταν… αλλού

Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση του Χολαργού, αφού ο σημερινός δήμος παίρνει το όνομά του προς τιμήν του αρχαίου ομώνυμου δήμου της αρχαίας Αθήνας, απ’ όπου καταγόταν ο κορυφαίος πολιτικός και μεταρρυθμιστής της αρχαιότητας Περικλής, στον οποίο μάλιστα αφιερώνεται σήμερα η ονομασία του κεντρικού δρόμου, υπάρχει ανδριάντας του, ενώ η προτομή του αποτελεί και το έμβλημα του δήμου.
Η μοναδική ένσταση στα παραπάνω είναι ότι η περιοχή όπου βρισκόταν ο αρχαίος Χολαργός όχι μόνο δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή, αλλά είναι πολλά χιλιόμετρα μακριά, σε μια έκταση ανάμεσα στους σημερινούς Δήμους Περιστερίου και Ιλίου.
Η παρανόηση ξεκινά όταν ο ερευνητής του 19ου αιώνα Διονύσιος Σουρμελής τοποθετεί τον αρχαίο Χολαργό στα γεωγραφικά όρια του σημερινού, άποψη που υιοθετείται από τους μεταγενέστερους. Ετσι, όταν η νεότερη περιοχή οικοδομείται την περίοδο του Μεσοπολέμου, της δίνεται με ευκολία η ονομασία Χολαργός.

 

Ο Μαραθώνας αποτελεί έναν από τους ελάχιστους αττικούς δήμους που διατήρησε την ίδια ονομασία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Εδώ βλέπουμε άποψη της περιοχής σε ελαιογραφία του 1854.

Σε σχέση με τις σημερινές περιοχές, οι οποίες ανήκαν στον αρχαίο Χολαργό (Περιστέρι και Ιλιον), τα πράγματα είναι εξίσου μπλεγμένα.
Αρχικά για την καταγωγή του τοπωνυμίου Περιστέρι μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν.
Ο νεότερος ερευνητής της περιοχής Νίκος Θεοδοσίου, αφού καταγράφει έξι εκδοχές για την καταγωγή του ονόματος, καταλήγει ότι η πιθανότερη εξ αυτών είναι η αρβανίτικη λέξη pelistare.
Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση και του σημερινού Δήμου Ιλίου.
Μετά την Επανάσταση του 1821 η περιοχή αναζητά την ιστορική της ταυτότητα, που της προσφέρεται όταν ο βασιλιάς Οθων, επηρεασμένος από την αρχαιολατρία της εποχής, της δίνει την ονομασία Ιλιον Τρωάς.
Η έξωση του βασιλικού ζεύγους και η κυριαρχία των οικογένειας των Λιόσηδων στην περιοχή έχει ως αποτέλεσμα τη μετονομασία της σε Νέα Λιόσια ώστε να ξεχωρίζει από τα προϋπάρχοντα Ανω Λιόσια που είχαν ονοματοδοτηθεί πάλι από την ομώνυμη οικογένεια.
Το 1994 ακολουθείται η αντίθετη διαδικασία. Για να μη συγχέονται τα Ανω με τα Νέα Λιόσια, τα δεύτερα μετονομάζονται σε Ιλιον.

  

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΠΟΔΡΟΚΑΣ

Από την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου της Κυριακής