Το φρούριο των αρχαίων Ελευθερών.

Στα πιο καλοδιατηρημένα αρχαία φρούρια της Ελλάδας συγκαταλέγεται το φρούριο των αρχαίων Ελευθερών, ένας εν πολλοίς άγνωστος αρχαιολογικός θησαυρός εντός του νομού Αττικής! Το εντυπωσιακό κάστρο παρέμεινε σε χρήση τουλάχιστον μέχρι και την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, ενώ χρησιμοποιήθηκε και στα νεότερα χρόνια από Έλληνες αντάρτες, κατά την διάρκεια της Κατοχής.

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου,

Η αρχαία πόλη Ελευθερές βρισκόταν στα σύνορα της Αττικής με την Βοιωτία και, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ιδρύθηκε από το θεό Διόνυσο, ο οποίος «ελευθέρωσε» κάθε βοιωτική πόλη (έδωσε ανεξαρτησία). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα παλαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα από την περιοχή, ανάγονται στους μυκηναϊκούς χρόνους (1200 π.Χ.).

Για την ακριβή τοποθεσία της πόλης υπήρξε διαφωνία μεταξύ των ιστορικών. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, οι αρχαίες Ελευθερές βρίσκονταν στις ανατολικές πλαγιές του Κιθαιρώνα, κατά μήκος της στενής διάβασης της Κάζας, στη θέση που διασώζονται τα ερείπια του προαναφερόμενου φρουρίου, το οποίο αποκαλείται σήμερα από τον τοπικό πληθυσμό Γυφτόκαστρο. Η άποψη αυτή ενισχύεται από την περιγραφή του Παυσανία. 

Σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.), οι Ελευθερές ήταν πόλη βοιωτική, η οποία από έχθρα προς τους Θηβαίους, προσχώρησε στην επικράτεια της αρχαίας Αθήνας. Θεωρείται ότι ο Αθηναίος τύραννος Πεισίστρατος (6ο αι. π.Χ.) μετέφερε από την πόλη των Ελευθερών στην Αθήνα το αρχαίο άγαλμα του Διονύσου (ξόανο) και ίδρυσε στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης των Αθηνών (εκεί όπου βρίσκεται το αρχαίο θέατρο του Διονύσου), το Ιερό του Διονύσου Ελευθερέα. Στις Ελευθερές, ο Πεισίστρατος δώρισε ένα νέο άγαλμα από μάρμαρο. Οι αρχαίες Ελευθερές αναφέρονται επίσης ως η γενέτειρα του σπουδαίου Αθηναίου γλύπτη Μύρωνα (περίπου 480–440 π.Χ.), ο οποίος δημιούργησε τον περίφημο Δισκοβόλο.
Τοποθεσία του φρουρίου  

Μεταξύ του Κιθαιρώνα και της Πάστρας υπάρχει το πέρασμα της Κάζας, από όπου διέρχεται η παλαιά εθνική οδός Αθηνών-Θηβών. Από εκεί, κατά την αρχαιότητα, περνούσε ο δρόμος «δι’ Ελευθερών» ή «Δρυός Κεφαλών» ή «Τριών Κεφαλών», ο οποίος συνέδεε τη Θήβα με την Ελευσίνα και αποτελούσε το κύριο πέρασμα από την Αττική προς τη Βοιωτία.
Το φρούριο δεσπόζει σε ύψωμα ανατολικά από αυτή τη διάβαση, βόρεια της διασταύρωσης προς τα σημερινά Βίλλια.
Η τοποθεσία έχει δύο ακόμα χαρακτηριστικές ιδιότητες: Πρώτον ελέγχει την εύφορη και σχετικά μεγάλη πεδιάδα γύρω από το Μάζι (Οινόη) προς νότον. Δεύτερον, για κάποιο διάστημα, κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα, ήταν στη μεθόριο μεταξύ των πόλεων-κρατών Θήβας και Αθήνας και ήταν αντικριστά με ένα σημαντικό κάστρο της αρχαιότητας, το αθηναϊκό κάστρο της Οινόης, που βρίσκεται 6 χιλιόμετρα νότια και από το οποίο σήμερα σώζεται ο τοίχος ενός πύργου.

Αρχικώς υπήρξε η άποψη πως το φρούριο των Ελευθερών αντιστοιχεί στο αρχαίο αθηναϊκό φρούριο Πάνακτο,που αναφέρεται από τον Θουκυδίδη στην ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ωστόσο, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, το Πάνακτο τοποθετείται στην περιοχή των Δερβενοχωρίων και το φρούριο των Ελευθερών δεν σχετίζεται με αυτό.
Κατασκευή του φρουρίου 

Από τον τρόπο που είναι κατασκευασμένο, το Γυφτόκαστρο φαίνεται να έχει κτιστεί τον 4ο αιώνα π.Χ..Κτίστηκε από τους Θηβαίους, την εποχή του Επαμεινώνδα, και μάλλον μετά από τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ). Δηλαδή πρέπει να κατασκευάστηκε μεταξύ 370-350 π.Χ., την εποχή ανόδου της στρατιωτικής ισχύος της πόλεως των Θηβών. Φαίνεται ότι εκείνη την εποχή οι Ελευθερές είχαν ξαναπεράσει υπό το έλεγχο των Βοιωτών.

Το φρούριο για τα δεδομένα της εποχής είχε τεράστιο μέγεθος, καθώς ήταν 12 φορές μεγαλύτερο από το αθηναϊκό φρούριο της Φυλής!Αυτό το ασυνήθιστο μέγεθος ενισχύει την εκδοχή ότι ανήκε στους Θηβαίους που ήθελαν να επιδείξουν την νεοαποκτηθείσα ηγεμονική τους θέση στην αρχαία Ελλάδα και επιπλέον να εδραιώσουν την παρουσία τους σε μια διαχρονικά αμφισβητούμενη περιοχή. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα π.Χ., το φρούριο επισκευάστηκε και ενισχύθηκε. Αυτό έγινε μάλλον στο πλαίσιο της διαμάχης των Επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, μεταξύ Κάσσανδρου και Δημητρίου.

Το φρούριο είναι χτισμένο με το ισοδομικό σύστημα, χωρίς χρήση συνδετικού υλικού. Έχει περίπου ελλειψοειδές σχήμα με μήκος 330 μέτρων και πλάτος περίπου το μισό. Η συνολική περίμετρος του φρουρίου είναι 860 μέτρα, ενώ το μέσο πάχος των τειχών είναι 2,6 μέτρα. Το κάστρο των αρχαίων Ελευθερών διέθετε τέσσερις πύλες, με την κύρια πύλη του τοποθετημένη στη δυτική πλευρά του. Καλύτερα διατηρημένη είναι σήμερα η βόρεια πλευρά του, κατά μήκος της οποίας σώζονται επτά τριώροφοι τετράπλευροι πύργοι με ιδιαίτερα στιβαρή κατασκευή. Οι σειρές από τρύπες στους τοίχους είχαν γίνει για τα δοκάρια που υποστήριζαν τα ξύλινα δάπεδα. Οι τοξότες έριχναν τα βέλη τους από τις τοξοθυρίδες (παράθυρα-σχισμές) του δεύτερου ορόφου, ενώ τα παράθυρα του τρίτου ορόφου χρησιμοποιούνταν για καταπέλτες.
Το κάστρο κατά την βυζαντινή περίοδο 

Τον 2ο αιώνα μ.Χ., οι Ελευθερές αναφέρονται ως εγκαταλελειμμένη κώμη. Ωστόσο αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή του οικισμού, μαρτυρούν κατοίκηση κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες (3ο – 4ο αι. μ.Χ.) Επιπλέον στην ανατολική πλαγιά του φρουρίου σώζονται τα θεμέλια δύο ναών των πρώιμων χριστιανικών χρόνων (παλαιοχριστιανικές βασιλικές), ενδείξεις μιας ακμαίας χριστιανικής κοινότητας.

Η κατοίκηση του φρουρίου κατά το Μεσαίωνα δεν υπήρξε συνεχής. Διαφορετικά θα υπήρχαν περισσότερα κατάλοιπα οικιών, ναών και περισσότερα επιφανειακά ευρήματα. Ο λόγος που το φρούριο δεν αξιοποιήθηκε περισσότερο είναι η απόμακρη θέση του. Σε περιόδους σχετικής ηρεμίας, ο πληθυσμός δεν είχε λόγους να μένει εκεί, μακριά από τα χωράφια του. Η απομόνωση του χώρου είναι και ο λόγος που το κάστρο διατηρήθηκε τόσο καλά, καθώς δεν ήταν εύκολη η λιθολόγησή του (δηλαδή η χρησιμοποίηση των υλικών του για κατασκευή άλλων οικισμών).

Νεότερα χρόνια 

Ο χώρος του κάστρου κατοικήθηκε από Ρομά είτε κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο είτε στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Εξ ου και η ονομασία «Γυφτόκαστρο». Σημειωτέον ότι και άλλα κάστρα στην ευρύτερη περιοχή έχουν σημάδια κατοίκησης από έναν πληθυσμό (που μάλλον ήταν Ρομά), ο οποίος δεν έκτισε εκκλησίες και μόνιμες κατοικίες.Οι περιηγητές του 19ου αιώνα περιγράφουν το φρούριο των Ελευθερών στην κατάσταση που περίπου είναι σήμερα. Κατά την μαύρη περίοδο της Κατοχής, το φρούριο χρησιμοποιήθηκε από αντάρτες. Υποτίθεται ότι τότε υπέστη σοβαρές ζημιές αλλά δεν υπάρχουν ορατά ίχνη από τις καταστροφές αυτής της περιόδου.

Πηγή: cultureloversgr.blogspot.com