Campus Martius - Πεδίον του Άρεως: Ιστορική διαδρομή

Το Πεδίον Άρεως είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος χώρος πρασίνου της Αθήνας μετά τον Εθνικό κήπο. Σήμερα περικλείεται από τις οδούς Αλεξάνδρας, Μαυρομματαίων, Ευελπίδων, Μουστοξύδη, Μπούσγου και Βαλτινών. Μέχρι τη δεκαετία του '20 η περιοχή αποτελούσε έναν ακάλυπτο χώρο ανάμεσα σε δύο χειμάρρους, αποκομμένο από τον υπόλοιπο πολεοδομικό ιστό. Ο Κυκλόβορος, ένας από τους μεγαλύτερους χείμαρρους της Αθήνας με θορυβώδη και ορμητικά νερά, ξεκινούσε από τα Τουρκοβούνια, έφθανε στο Πεδίον του Άρεως και διαμέσου της οδού Μάρνη κατέληγε στην πλατεία Βάθης ή κατ' άλλη εκδοχή κατέβαινε την οδό Κορδικτώνος και τα ίχνη του χάνονταν στην οδό Παρασίου, κοντά στην πλατεία Αττικής. Ο χείμαρρος του Αγίου Στυλιανού διερχόταν από τις σημερινές οδούς Αμφείας, Νορντάου, Βαλτινών και Μπούσγου. Στη συνέχεια από την οδό Στουρνάρη έφθανε στην πλατεία Βάθης, όπου συναντούσε ένα μικρό ρέμα που κατέβαινε από το λόφο του Στρέφη. 

Μερική άποψη από τον Κυκλόβορο εκεί που είναι σήμερα η Πλατεία Μεταξουργείου. 
AUG. LOFFLER (1822-1866) (ζωγράφος) & A.FESCA (χαράκτης)  
Μουσείον της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία

  

Το Πεδίον Άρεως πήρε το όνομά του από το Ρωμαϊκό Campus Martius, διότι επί Όθωνα μπροστά από το ναό των Ταξιαρχών και προς την οδό Μαυρομματαίων φιλοξένησε τους Στρατώνες του Ιππικού. Στους ίδιους Στρατώνες παρατέθηκε στις 12 Οκτωβρίου 1862 πανηγυρικό γεύμα για την έξωση του Βασιλιά Όθωνα. Στο γεύμα αυτό ακούστηκε το έμμετρο εγκώμιο του Γ. Παράσχου προς τους αρχηγούς του κινήματος:

Κι ενώ φεύγ΄η τυραννία εις την θέαν σας με θρήνον,

Εις λιτόν προβαίνει γεύμα ο αήττητος Στρατός.

Εις τιμήν του Οκτωβρίου το ποτήρι ας κενωθή,

Κι ας βοϊζη το κανόνι κι ας αστράπτει το σπαθί. 

Το ρωμαϊκό Campus Martius αποτελούσε την κατωφέρεια της αριστερής όχθης του Τίβερη, έξω από την εντός των τειχών πόλη και ήταν μεγάλος χώρος όπου γίνονταν οι συγκεντρώσεις των ενόπλων εκατονταρχιών και συγκαλούνταν οι Ρωμαίοι πολίτες για να ψηφίσουν για ειρήνη ή πόλεμο ή να εκλέξουν άρχοντες στη σπουδαιότερη από τις τρεις συνελεύσεις που είχαν, τα comitia centuriata (λοχίτιδα εκκλησία). Από το ρωμαϊκό Πεδίον του Άρεως ονομάστηκαν πολλές πλατείες σε σύγχρονες μεγάλες πόλεις.

1837 - Aldenhoven, Ferdinand, Plan topographique d'Athènes et de ses environs dressé au 20,000ieme [Harvard Map Collection copy image]

Στο χώρο όπου αργότερα, το 1870, ανεγέρθηκε το πρώτο κτίσμα του Πεδίου, ο ναός των Ταξιαρχών, είχε στηθεί την οθωνική περίοδο μια ξύλινη πολυγωνική εξέδρα μουσικής. Από εκεί προήλθε και το όνομα της όμορης γειτονιάς «Πολύγωνο». 

1870 Πεδίον του Άρεως (Athènes et ses environs / exécuté par Emmanuel Kalergis, Ψηφιακή βιβλιοθήκη Harvard University

Στην ίδια πλατεία είχε στηθεί το 1866 κενοτάφιο με προτομή του υπολοχαγού του Πυροβολικού Αλέξανδρου Πραΐδη, που έπεσε μαχόμενος στο Βαφέ της Κρήτης. Επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Γαλάτη (1855-1857), το κράτος ζήτησε από το Δήμο να πληρώσει μίσθωμα για την εξέδρα και να κατασκευάσει στέγαστρο ώστε να προστατεύονται οι μουσικοί από τις καιρικές συνθήκες. Λειτουργούσαν τότε εκεί έξι εξοχικά καφενεία, όπου κάθονταν οι Αθηναίοι και άκουγαν κάθε Κυριακή τους ήχους της στρατιωτικής μπάντας. Από το 1859, οπότε σημειώθηκαν τα «Σκιαδικά», η πρώτη φοιτητική αναταραχή, που πήρε τη μορφή αντιμοναρχικής εκδήλωσης ενώπιον των βασιλέων, η μουσική σταμάτησε. Μέχρι το 1880, οπότε το ενδιαφέρον των Αθηναίων κέρδισαν οι πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος, στο Πεδίον Άρεως συγκεντρώνονταν Αθηναίοι για περίπατο και αναψυχή. Ειδικά τα κυριακάτικα μεσημέρια και τις γιορτές το Πεδίον ήταν χώρος περιπάτου όχι μόνο για τους κατοίκους της πόλης, αλλά και για τους Βασιλείς. Το 1885, μπροστά στο ναό των Ταξιαρχών, μεταφέρθηκε από τον κήπο της νεοανεγερθείσας Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το Μνημείο για τους πεσόντες του Ιερού Λόχου 1821. Το 1905, στην ίδια πλατεία, στήθηκε το Μνημείο για τον Περικλή Βαρατάση, αρχηγό της Λεγεώνας των Φιλελλήνων, πεσόντα στη μάχη του Δομοκού.

Αθήνα 1895-1903: Το πεδίον του Άρεως (Exercir Platz) και η Στρατιωτική Σχολή Ιππευτικής (Cavallerie Caserne).
Curtius, Ernst [Hrsg.]; Kaupert, Johann A. [Hrsg.] Karten von Attika: Karten Berlin, 1895-1903

Με το Βασιλικό Διάταγμα της 23^ης Ιουλίου 1887 το Πεδίον του Άρεως, συνολικής έκτασης 240 στρεμμάτων,  χωρίς τα γειτονικά άλση της Σχολής Ευελπίδων και του Λόφου Φινόπουλου, εντάχθηκε στο Σχέδιο πόλεως και χαρακτηρίστηκε ως κοινόχρηστος μη οικοδομήσιμος χώρος. Στο σχέδιο προβλεπόταν η Λεωφόρος Αλεξάνδρας ως όριο της πόλεως. Ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄κήρυξε το Πεδίον του Άρεως δασωτέα περιοχή, ιδιοκτησίας του Δημοσίου, και έδωσε στην έκταση το όνομα: «Έκταση Πεδίον του Άρεως» ή «Πολύγωνο» (φύλλο 229 της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως στις 10/12/1902). Επί βασιλείας του Γεωργίου Α΄λειτούργησε στο Πεδίον του Άρεως Ιππευτική Σχολή (πυρπολήθηκε το 1944, στα Δεκεμβριανά),  και η Σχολή των Ευελπίδων. Το σχέδιο του Γεωργίου Α΄ δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Κατά παράβαση του Σχεδίου, κατασκευάστηκαν στις δεκαετίες που ακολούθησαν το Νοσοκομείο Κτηνών, τα κτίρια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, διάφοροι ημιμόνιμοι και προσωρινοί προσφυγικοί συνοικισμοί, καφενεία κ.ά. Το 1924 η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου παραχώρησε στον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο 5 ,6 στρέμματα προς τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας για τις εγκαταστάσεις του, οι οποίες από το 1893 στεγαζόταν στη συμβολή των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας. 

Η λεωφόρος Αλεξάνδρας, περίπου 1910.  Νεοελληνική Ιστορική Συλλογή Κωνσταντίνου Τρίπου - Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Ο διάδοχος Κωνσταντίνος, έφιππος, και αξιωματικοί του Ιππικού στους στρατώνες του Ιππικού. Στο βάθος διακρίνονται τα κτίρια της Σχολής Ευελπίδων. (1910). Αρχείο ΕΛΙΑ

Κατά καιρούς κατατέθηκαν και άλλες προτάσεις για την ανέγερση και άλλων κτισμάτων, όπως για παράδειγμα του Πανελληνίου Ηρώου. Για τη θεμελίωση του Ηρώου πραγματοποιήθηκε τελετή, ενώ για το σκοπό αυτό διάφορες πόλεις της Ελλάδας έστειλαν κυβόλιθους ως ένδειξη συμμετοχής τους στο έργο. Για να διαφυλαχθεί το υλικό που είχε συγκεντρωθεί περιφράχθηκε όλος ο χώρος έξω από τα όρια των εγκαταστάσεων του Πανελληνίου Συλλόγου. Αντί του Ηρώου η Γενική Διεύθυνσις Δημοσίων Έργων του υπουργείου Συγκοινωνίας συγκάλεσε Επιτροπή επί της Εκτελέσεως των Γλυπτικών Ἐργων της Μνημειακής Λεωφόρου του Πεδίου του Άρεως, με πρόεδρο τον Διευθυντή της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, Κώστα Δημητριάδη, η οποία ανέθεσε σε μέλη του Σωματείου Ελλήνων Γλυπτών να φιλοτεχνήσουν δεκαέξι μαρμάρινεςπροτομές ηρώων του 1821.

Πεδίον Άρεως: αεροφωτογραφία 1938

Το Πεδίον του Άρεως παραχωρήθηκε το 1927 στην τότε «Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δενδροστοιχιών Αθηνών» με σκοπό τη μεταβολή του σε άλσος, χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον του εκδότη της εφημερίδας «Έθνος» Σπύρου Νικολόπουλου και του μηχανικού Πέτρου Καλλιγά.

Στις 18/5/1927 συγκροτήθηκε η Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δεντροστοιχιών και δόθηκε προτεραιότητα στη διαμόρφωση του Πεδίου του Άρεως, αφού το διεκδικούσαν για κατασκευή εγκαταστάσεων το Δικαστικό Μέγαρο, το Υπουργείο Γεωργίας, το Εθνικό Θέατρο για τη θερινή σκηνή του και η Χριστιανική Αδελφότης Νέων.  Την ίδια περίοδο η αγγλική εταιρεία ηλεκτροφωτισμού και ηλεκτρικής ενέργειας «Power» χρησιμοποιούσε την περιοχή για την απόρριψη προϊόντων εκσκαφής από τη σήραγγα του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς. Η Επιτροπή με Πρόεδρο τον Πέτρο Καλλιγά, έκανε έναρξη εργασιών ανάπλασης (1933), τις οποίες όμως λόγω οικονομικών δυσχερειών δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει. Τα έξοδα διαμόρφωσης ανέλαβε αργότερα το «Ειδικό Ταμείο Μονίμων Οδοστρωμάτων Αθηνών» (Ν.6171/1934) επί υπουργίας Πέτρου Ράλλη, ενώ η κυριότητα του άλσους δόθηκε στο Δήμο Αθηναίων, που συνέβαλε στο στάδιο της μελέτης και της διάπλασης. Η τότε κυβέρνηση διέθεσε 7.000.000 δραχμές έναντι της προϋπολογισθείσας δαπάνης 30.000.000 δραχμών για την αποπεράτωση του Πάρκου.

Ο Δήμαρχος Αθηναίων, Κώστας Κοτζιάς, στην επιθέωρηση κάρρων στο Πεδίον του Άρεως (1934). Αρχείο ΕΛΙΑ

Για τη σύνταξη της μελέτης συστήθηκε ειδική επιτροπή, στην οποία μετείχαν προσωπικότητες της εποχής, όπως Πέτρος Καλλιγάς, Αναστάσιος Μεταξάς, Εμμανουήλ Κριεζής, Αριστοτέλης Ζάχος, Κωστής Παρθένης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, και ο διευθυντής του Υπουργείου Συγκοινωνιών Ανάργυρος Δημητρακόπουλος, στον οποίο ανατέθηκε το γενικό σχέδιο του άλσους, ενώ η εκτέλεσή του στον γεωπόνο Ν. Βοσυνιώτη. 

Πηγή: Δανιήλ, Μ., Οι κήποι της Αθήνας την εποχή του Μεσοπολέμου

Τα βασικά σημεία στα οποία στηρίχθηκε η μελέτη, ήταν: (α) Η δημιουργία άλσους, περίπατου και αναψυχής, με κυκλοφορία μόνο των πεζών, ανοικτού και τις νυκτερινές ώρες. (β) Η ανέγερση κέντρου αναψυχής και η παραμονή των υπαρχόντων ναών χωρίς ιδιαίτερο αύλειο χώρο. (γ) Η κατεδάφιση όλων των κτισμάτων (προσφυγικών κατοικιών και στρατιωτικών κτιρίων) εκτός της Σχολής των Ευελπίδων και η μετάθεση του Γυμναστηρίου στη συμβολή των οδών Κοδριγκτώνος και Μαυροματαίων. (δ) Η συνένωση του Λόφου Φινόπουλου με το άλσος.

Η βασική χάραξη αποφασίστηκε σε ελεύθερο τύπο με επιμέρους γεωμετρικές χαράξεις, διάταξη που προσφερόταν για την επιβαλλόμενη τμηματική πραγματοποίηση του κήπου. Η ποικιλία αυτή προτιμάται, όταν ο κήπος στερείται φυσικού ανάγλυφου, όπως το Πεδίον του Άρεως. Προέβλεπε έξι εισόδους περιμετρικά του Πάρκου και ένα γενικό οδικό δίκτυο που χώριζε τον κήπο σε τέσσερα τμήματα, στο αθλητικό κέντρο, στο παιδικό τμήμα, στο τμήμα της ηρεμίας και σε αυτό της πολύβουης συγκέντρωσης, χωρίς να διασπά όμως την ενότητα του συνόλου.

Δημιουργήθηκαν μεγάλα ανοίγματα θέας και οπτικών γραμμών, ελεύθερα από δένδρα και άλλα εμπόδια, που ευχαριστούν τη ματιά και δίνουν την επιθυμητή εντύπωση της μεγαλύτερης έκτασης, κάτι που δεν διαθέτει ο Εθνικός κήπος, αλλά ούτε και αυτός του Ζαππείου. Οι εργασίες ανάπλασης άρχισαν το 1935,  βάσει σχεδίου του Ανάργυρου Δημητρακόπουλου και σταμάτησαν μόλις κηρύχθηκε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Τότε έγιναν και διάφορα τεχνικά έργα: αρδευτικό δίκτυο, ηλεκτροφωτισμός με μαντεμένιες κολώνες σε βάσεις μαρμάρου και σιδερένια με υαλοπίνακες φωτιστικά, καθίσματα, συντριβάνια, οίκημα του γραφείου διοίκησης, το αναψυκτήριο Γκριν Παρκ, το Περίπτερο Γαρδένια. Στις 12 Ιουνίου 1938 θεμελιώθηκε το νέο γυμναστήριο του Πανελληνίου Γυμναστικού Συλλόγου, εκεί που βρίσκεται σήμερα. Στις 9 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ορειχάλκινου έφιππου ανδριάντα του βασιλιά Κωνσταντίνου. Το Πάρκο εγκαταλείφθηκε κατά τη γερμανική Κατοχή. Οι εργασίες ξανάρχισαν το 1945 και ολοκληρώθηκαν το 1949.

Πηγή: Δανιήλ, Μ., Οι κήποι της Αθήνας την εποχή του Μεσοπολέμου

Το 1950 ο Γιώργος Οικονομίδης, ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και κονφερανσιέ άρχισε τη συνεργασία του με το βαριετέ του θερινού αναψυκτηρίου «Άλσος». Το χειμερινό και θερινό θέατρο του Πάρκου διατήρησαν στη συνέχεια το όνομα του αναψυκτηρίου. Την ίδια περίπου περίοδο άρχισε να λειτουργεί ένα δεύτερο αναψυκτήριο, το «ΓκρινΠαρκ» επί της οδού Μαυρομματαίων, όπου κυριάρχησε ο κονφερανσιέ Όμηρος Αθηναίος. Το 1952 στη θέση όπου παλαιότερα βρίσκονταν οι στάβλοι της κτηνιατρικής υπηρεσίας στρατού, επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, εκεί όπου είχε λάβει χώρα και το "Ανάθεμα" κατά του Βενιζέλου, στήθηκε το άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς για το ηρώο των πεσόντων στην Ελλάδα Βρετανών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών στις μάχες του 2^ου Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1964 το ταφικό μνημείο του Αλέξανδρου Υψηλάντη μεταφέρθηκε από το προαύλιο του Πολυτεχνείου στην πλατεία του ναού των Ταξιαρχών. Τη δεκαετία του 1960 κοντά στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας δημιουργήθηκε θερινό θέατρο, το οποίο ανήκε αρχικά στον ηθοποιό Μάνο Κατράκη και μετά το 1975 στην ηθοποιό Αλίκη Βουγιουκλάκη, που το ονόμασε θερινό θέατρο "Αλίκη". Το 1981 με πρωτοβουλία του Υπουργείου Εθνικής Αμύνης ανεγέρθηκε Μνημείο του Ιερού Λόχου 1942 – 1945.

 Πεδίον Άρεως, 1960

Το Δεκέμβριο του 2003 η Υπερνομαρχία Αθηνών - Πειραιώς, στην οποία είχε μεταβιβαστεί η διεύθυνση, συντήρηση και εκμετάλλευση του Πεδίου του Άρεως, ανέθεσε σύνταξη πρότασης-προμελέτης που προέβλεπε δύο φάσεις: (α) Την Ολυμπιακή φάση με χρονοδιάγραμμα μέχρι 30/5/2004 και χρηματοδότηση 1.250.000 ευρώ (από τον αναπτυξιακό πόρο και το ΥΠΕΧΩΔΕ). Με τα χρήματα αυτά έγινε ανάπλαση της κεντρικής εισόδου του Πάρκου (Άγαλμα Κωνσταντίνου) και του κεντρικού άξονα, δημιουργήθηκαν τρεις παιδικές χαρές τοποθετήθηκαν νέα παγκάκια, κάδοι απορριμμάτων, αποκαταστάθηκε ο φωτισμός στο 1/3 του πάρκου και οι υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης και  συνεχίστηκε ο καθαρισμός των αγαλμάτων. (β) Στην μεταολυμπιακή φάση ανατέθηκε σύνταξη προμελέτης.
Η προμελέτη αυτή υποβλήθηκε σε προκήρυξη της Περιφέρειας Αττικής στα πλαίσια του μέτρου 2.3 και εντάχθηκε στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (Π.Ε.Π. Αττικής) με χρηματοδότηση 9.150.000 ευρώ. Το 2005 ξεκίνησε η διαδικασία του διεθνούς διαγωνισμού. Οι προτάσεις που υποβλήθηκαν αξιολογήθηκαν και ο διαγωνισμός ολοκληρώθηκε το Φεβρουάριο του 2008 με την υπογραφή της σύμβασης από την ανάδοχο εταιρεία. Τον Απρίλιο του 2008 ξεκίνησαν οι εργασίες ανάπλασης του Πεδίου του Άρεως. Βάσει των αναρτημένων στο διαδίκτυο προγραμματικών δηλώσεων της ανάπλασης του Πεδίου του Άρεως, βασικές αρχές της ανάπλασης θεωρήθηκαν οι παρακάτω: (α) Σεβασμός στο ύφος και στην ιστορία μέσω της διατήρησης και του τονισμού των ιστορικών μνημείων και των ξεχασμένων θεματικών δακτυλίων. (β) Αύξηση των περιοχών πρασίνου. Προβλέφθηκε ελάχιστη πλακόστρωση, καθόλου τσιμεντοποίηση, χρήση απλών, φυσικών, οικολογικών υλικών. Ως κεντρικός στόχος τέθηκε η βελτίωση της υπάρχουσας βλάστησης αλλά και η αύξηση πρασίνου με νέες φυτεύσεις. Παράλληλα προτάθηκε η δημιουργία θεματικών κήπων.

Πρόταση ανάπλασης

(Ιστοσελίδα της Υπερνομαρχίας Αθηνών- Πειραιώς)

Τοπογραφικό πρότασης ανάπλασης
(Ιστοσελίδα της Υπερνομαρχίας Αθηνών- Πειραιώς)

Τον Σεπτέμβριο του 2010 παραδόθηκε το μεγαλύτερο μέρος του έργου της ανάπλασης. Οι εργασίες υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη στοίχισαν συνολικά 10.063.990 ευρώ, αλλά δεν αναμόρφωσαν ριζικά την εικόνα του Πεδίου του Άρεως. Σήμερα το Πάρκο μοιάζει ημιτελές και παρατημένο. Οι υποδομές είναι κατεστραμμένες, τα περιστατικά βανδαλισμών και εγκληματικότητας έχουν αυξηθεί. Κάτοικοι της περιοχής, φορείς, κοινωνικές οργανώσεις επιδιώκουν να κινητοποιήσουν την Περιφέρεια Αττικής, αρμόδια διαχείρισης του πάρκου, για να αναστραφεί το σημερινό θλιβερό καθεστώς που επικρατεί.

ΠΗΓΕΣ
Αντωνοπούλου, Ζ, «Τα γλυπτά της Αθήνας, Υπαίθρια Γλυπτική 1834 – 2004, Αθήνα, 2003, Ποταμός
Γιοχάλας, Θ., Καφετζάκη, Τ., Αθήνα. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Αθήνα, 2012, Εστία 
Δεληβοριά, Α., Μαγιάτη, Ευστ., Καταγραφή προβλημάτων και αξιοποίηση  - μέσω ήπιων παρεμβάσεων – του μεγαλύτερου πνεύμονα πρασίνου της Αθήνας, του Πεδίου του Άρεως, Πτυχιακή εργασία Τμήματος Πολιτικών Δομικών Έργων ΤΕΙ Πειραιά, Αθήνα, 2009
Καλλιβρετάκης, Λ., Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου (Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών – ηλεκτρονική έκδοση ΕΙΕ) 
Μαρκάτου, Δ., «Υπαίθρια Γλυπτά 1843 - 1940», (Επτά Ημέρες, Η Καθημερινή, 25/10/1998. «Υπαίθρια Γλυπτική της Αθήνας») 
Μπίρης, Κ., Αι Αθήναι από τον 19ον εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα, 1966

Παυλόπουλος, Δ., Το Πεδίον του Άρεως (Επτά Ημέρες, Η Καθημερινή, 23/2/2003. «Η Κυψέλη»)

Πεδίον του Άρεως: Ιστορία - Αρχιτεκτονική, Αττικό Πράσινο, Ιστοσελίδα Υπερνομαρχίας Αθηνών - Πειραιώς 
Πεδίον του Άρεως: Αναπλάσεις, Αττικό Πράσινο, Ιστοσελίδα Υπερνομαρχίας Αθηνών - Πειραιώς